جڏھن انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو تہ ھنن جو وڏو مقصد ھيو تجارت ھتان جو مال پنهنجي ملڪ پهچائڻ ۽ پنهنجو مال ھتي پهچائڻ ان لاء برٽش انڊيا ڪمپني 1830ع ۾ LT جان وڊ 1835ع اي ڊي سليڊ کي ننڊي اسٽيمر دي انڊس ڊريعي سنڌو اندر تجارتي رستن جي ڳولا ڪئي
جڏھن ھنن جو سنڌ مٿان 1843ع ۾ قبضو ٿي ويو تہ ھنن سنڌو درياه ۾ تجارتي مال جي ڏي وٺ لاء ڪراچيء ۽ ملتان درميان اسٽيمر ھلايا جيڪي 40 ڏينهن ان سفر ۾ وٺن پيا ان سان گڏ کين ٻيون مشڪلون بہ پيش اچن پيون ان لاء سنڌ جي ڪمشنر ھنري ايڊورڊ فريئر 1858ع ڪراچيء ۽ ڪوٽڙيء درميان ريل جي رستي لاء سروي ڪرايو اپريل 1858ع ۾ ڪم شروع ٿيو ۽ 13 مئي 1863ع ۾ ڪراچيء کان ڪوٽڙيء تائين ريلوي لائين وڇائجي وئي اھڙي طرح سان 27 oct 1878ع ڪوٽڙيء کان دادو رستي سکر ريلوي لائين وڌي وئي ۽ ان سان گڏ روھڙي کان خانپور، خانپور کان ملتان لاھور کان دھلي وڇائجي وئي ۽ آمدرفت ريل جي شروع ٿي وئي سرڪار جو مين مقصد ھو ڪراچي پورٽ کي دھليء سان ملائڻ ھاڻي مسئلو ھو ان ريلوي رستي جي وچ ۾ دريائن واھن ۽ نالن مٿان پلن جي اڏاوت جنهن ۾ سکرروھڙي درميان درياه مٿان پل جي اڏاوت ھڪ اھم منصوبو ھو جنهن جي اڏاوت جو منصوبو انگريز سرڪار اڳ ھي ڏئي چڪي ھئي 1878ع جي آخر ۾ ريل سکر پهتي تہ ريلوي اسٽيشن بندر روڊ تي گونگن ٻارن جي اسڪول سامهو تعمير ڪئي وئي ۽ روھڙيء واري پاسي ستين جي ماڳ کان ٿورو اڳڀرو ساڌه ٻيلي سامھون بندر ريلوي اسثيشن تعمير ڪئي وئي ريل جي گاڏن ۽ انجڻ کي دريا پار ڪرائڻ لاء وڏا ٻيڙا تيار ڪيا ويا جيڪي ھڪ وقت مال سميت 8 گاڏا ۽ انجڻ دريا پار پهچائن پيا جنهن کي ٻاڦ تي ھلندڙ انڊس فلوٽيلا ريلوي جو اسٽيمر ڇڪيندو ھو ھن منصوبي جو معمار لئنسڊائون پل جو سپرنٽينڊينٽ انجيئر فريڊرڪ ايورٽ رابرٽسن ھو ھن ڪم ۾ وڏي سيڙھپ ۽ ڪمپنيء جو گهڻو خرچ لڳي پيو ان ڪري پل جو منصوبو تہ اڳ ھي زير غور ھو جنهن لاء سروي 1972ع کان شروع ٿي چڪي ھئي جنهن لاء 5 ماھرن منصوبا پيش ڪيا جنهن لاء پهريون سروي تعميرات محڪمي جي جيمس رامسي ڪيو جنهن کي ميجر جنرل جيمس برائون اڳي وڌايو ان بعد سر گيلفورڊ مولس ورٿھ ڪيو ان کان پوء رچرڊ بيل ڪيو ۽ بعد ۾ سر ايگزينڊر ميڊو رينڊل ڪيو جنهن جي منصوبي کي 1883ع ۾ منظور ڪيو ويو جيڪو ٻن ڪينٽيليور (ٽوڙ) تي مشتمل ھو جيڪو ھرھڪ 310 فوٽ ڊگهو ۽ 169 فوٽ اونچو ھو انهن جي وچ۾ 200 فوٽ جو اسپان (محراب) رکيو ويو دريا ۽ پل درميان ليول (جيڪا عام ڏينهن) ۾ 52 فوٽ ۽ سيلاب ۾ 35 فوٽ رکي وئي ھن پل جي پلرن جو وزن 33000 ٽن ھو ۽ پل ۾ آمدرفت لاء رستي جي جڳهہ 15 فوٽ رکي وئي روھڙي سکر درميان بکر جو قلعو آھي اڳ ھي سارو علائقو پراڻو سکر بکر ۽ روھڙي پاڻ ۾ زميني رستي مليل ھئا بکر جو قلعو ۽ پراڻو سکر بکر جي نالي سان سڏيو ويندو ھو ۽ بعد ۾ پراڻو سکر غالبن 1843ع بعد ھي نالو پيو جو اڄ بہ پراڻي سکر اندر بکر چوڪ مشھور جڳهہ آھي جڏھن سنڌو ندي (ھاڪڙو) پنهنجو وھڪرو ڦيرائي سکر ۽ روھڙيء جي وچ وارن چن جي ٽڪرين مان پنهنجو رستو جوڙيو جنهن لاء ايڇ راورٽي 335 ھجري 941ع ۽ ايبٽ 992ع ڄاڻايو آھي
( نوٽ )
(پهرين دريا روھڙي ۽ بکر قلعي درميان وھڻ لڳو ۽ ٿورو پراڻي سکر ۽ بکر درميان جڏھن 947ھجري 1541ع مغل بادشاه ھمايون شير شاه سوري کان شڪست کائي روھڙي پهتو تہ ارغونن جي سپھ سالار سلطان محمود بکري ڪولتاش سندس اچڻ جي خبر کان پهرين بکر جي قلعي کي ٻٽي ديوار ڏياري مضبوط ڪيو ۽ پراڻي سکر ۽ بکر درميان وھندر وھڪري کي کرڙائي اونهو ڪيو جينئن قلعو حملا آورن کان محفوظ رھي انهيء کوٽائيء کان پوء دريا مٿان سکر واري پاسي کي کرڙيء جو ميدان سڏيو وڃي ٿو انگريز دور حڪومت ۾ ھن وھڪري کي وڌيڪ اونهو ۽ 400 فوٽ ويڪرو ڪيو ويو جيڪو اڳ 300 فوٽ ھو ڇو جو روھڙي
(ويڪر 1200 فوٽ)واري پاسي جي دريائي وھڪري جي رفتار سيلاب دوران تيز ھئي ۽ اتي ٻيڙا بيھارڻ ۾ مشڪل ٿيندي ھئي ۽ سکر واري پاسي بيهارڻ ۾ آساني ٿيندي ھئي ان تيز روھڙي جي وھڪري ڪري سکر کي انگريزن 1839ع ڇانوڻيء جو درجو ڏنو نت اڳ انگريزن جي ترجيح روھڙي ھئي )
ھن پل کي تعمير ڪرڻ جو ٺيڪو لنڊن بيس ڪمپني ويسٽ وڊ بيلي اينڊ ڪمپني انگلينڊ کي ڏنو ويو
سکر چينل واري پاسي جو دريائي ترو پٿريلو ھو جنهن لاء 3 ٿنڀا بلترتيب 278 ، 268 ۽ 94 فوٽن جي مٿان پل جوڙي وئي جنهن جي اڏاوت جو ڪم 1883ع جي پڇاڙيء ۾ شروع ٿيو جيڪو مارچ 1885ع پائي تڪميل ٿيو ان بعد روھڙي چينل واري پاسي پل جو ڪم شروع ٿيو جنهن کي لئنسڊائون پل سڏيو وڃي ٿو مئي 1887ع انگلينڊ کان مال پهچڻ ۾ دير لڳي جيڪا سيپٽمبر 1887ع ۾ وڃي دور ٿي ۽ ڪم زور شور سان ٻيهر شروع ٿيو ۽پل 1888ع جي پڇاڙيء ۾ تيار ٿي وئي
روھڙي واري پاسي جي درياه جو ترو سلٽي ھيو ان ڪري اتي ٿنڀا پل لاء ڪارگر نہ رھن ھا ان ڪري بغير ٿنڀن جي ھي پل تعمير ڪئي وئي 19 مارچ 1889ع ھڪ پٿرن سان ڀريل بلاسٽ ٽرين ٽرائل لاء گذارڻي ھئي جنهن لاء ڪوئي انجڻ ڊرائيور خوف کان ھلائڻ لاء تيار ڪون ٿئي پيو ان لاء ھڪ شيدي قيديء کي سکيا ڏئي ان ڪم لاء آماده ڪيو جنهن ھيء ٽرين پل مٿان گذاري جنهن کي بعد انعام اڪرام ۽ سندس مليل سزا کي رد ڪيو ويو ان بعد ماڻھن ۾ ھن مٿان گذرڻ جو ڊپ لٿو (شيدي وارو حوالو ڪتاب سکر سونهارو پرسرام ويرو مل مسند 1940ع)
(نوٽ)
ڪجهہ ماڻھن جو خيال آھي تہ اھو ڊرائيور جمالو نالي ھو ۽ ان کي ھو جمالي لوڪ گيت سان جوڙن ٿا جيڪو غلت آھي نہ وري ان جو ڪو تاريخي حوالو ملي ٿو ھو جمالي لوڪ گيت باري ۾ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ڪتاب لوڪ گيت ڇپيل سنڌي ادبي بورڊ 2006 ع ڏسڻ کپي
پل جو نالو ان وقت گڏيل ھندستان جي وائسراء لارڊ لئنسڊائون جي نالي رکيو ويو جنهن پل جي افتتاح لاء پنهنجي جاء تي بمبئي جي گورنر لارڊ ري کي موڪليو جنهن ھن پل جو افتتاح 27 مارچ 1889ع تي ڪيو
(نوٽ)
(ڪافي ماڻھون ھن جي افتتاح جي تاريخ 25 مارچ 1889ع ڏين ٿا جيڪا غلط آھي ۽ صحيح تاريخ 27 مارچ 1889ع آھي ان لاء بکر واري پاسي کان پل جي افتتاح جي سنگمرر جي تختي اڄ بہ ديوار ۾ لڳل آھي)
پل جي افتتتاح لاء صبح جو ٽائيم رکيو ويو ڇو جو موسم جي تيزيء کان انگريز ڪاموراشاھي کي بچائڻو ھيو جيڪي ڪوٽن سان ملبوس ھئا بکر جي قلعي اندر مھمانن لاء شاميان ھنيان ويا جتي علائقي جي سردارن پيرن سيدن ديوانن ۽ ٻين معززين کي دعوت ڏئي گهرايو ويو دعوت وارو ڪارڊ سنهري رنگ جو ھو جنهن تي خاص لفظ لکيل ھئا اردوء ۾
(آئو پل کولين) مهمانن ۾ لارڊ ري ليڊي ري مير علي مراد خان ٽالپر والي خيرپور رياست سندس وزير ۽ عزيرز پير صاحب پاڳارو ڪمشنر سنڌ مسٽر پرچرڊ ليڊي پرچرڊ ڪرنل والس ڊائريڪٽر نارٿھ ويسٽرن ريلوي ايل ڪرنل ڪونوي گورڊن ڊاريڪٽر جنرل ريلوي ۽ ٻيا معززين ڪمشنر سنڌ پنهنجي سکر واسي مير منشي خداداد خان ھن افتتاح کان اڳ موڪليو تہ وڃي انتظامي امور ۾ ميونسپالٽي جي مدد ڪري (ان سڄي افتتاحي تقريبات جي روء داد کي 64 صفن ۾ فارسي ٻولي ۾ ڪتابي شڪل خدادادخان ڏني جنهن جو نالو (پل نامہ) رکيائين جنهن جو بعد سنڌ ڪمشنر جي چوڻ تي انگريزيء ۾ بہ ترجمو ٿيو ھي ڪتاب ھن وقت ناپيد آھي اگر ڪنهن کي ھن ڪتاب جي باري ۾ ڄاڻ آھي تہ مون کي اطلاع ڪندا)
گورنر لارڊ ري پنهنجي تقرير ۾ ھن جي پل مان فائدي لاء آگاه ڪيو ۽ جوڙيندڙ عملي جي ھمٿ افزائي ڪئي ان بعد سپرنٽينڊنٽ انجنير رابرٽسن پل جي اڏاوت ۽ ان ۾ ايندڙ مشڪلاتن بابت آگاه ڪيو
گورنر بمبئي لارڊ ري ۽ سڀئي معززين ۽ آفيسر پل جي بکر واري پاسي کان اچي بيٺا پل جي لوھي دروازي کي آرائشي تالو لڳل ھو جيڪو لاھور جي ميو ڪاليج آف آرٽس جي پرنسپل ۽ مشھور شاعر ۽ مصنف جوزف روڊ يارڊ جي فرزند ايل ڪيپلنگ ٺاھيو ھو ان تالي جي چاٻي انجنئر رابرٽسن گورنر کي ڏني جنهن تالو کوليو ۽ان بعد دروازي کولي سڀ مهمان پيادل پل جي ٻي پاسي روھڙي طرف ويا پل کي کجيين جي پڇڙن سان سينگاريو ويو ھو پل تي افتتاح وقت دعا جا ڪلمات لاھور جي بشپ ادا ڪيا
(نوٽ)
ھتي اڪثر ماڻھون چوندا آھن تہ پل کي ھيٺان تالو لڳل آھي جنهن جي چاٻي انگريزن درياه ۾ اڇلي ڇڏي نت ھي ٻن حصن ۾ کلي ويندي آھي تالي کلڻ بعد جنهن جو ان حقيقت سان ڪو واسطو ڪونهي بس ان دروازي واري تالي ڪري ھي ڪهاوت جڙي وئي آھي اھا ڳالهہ ڪجهہ سال اڳ مونکان سيد سمير احمد ڊپٽي ڪمشنر سکر مونکان پڇي ھئي تہ پہل ۾ ھيٺان تالو ڪٿي لڳل آھي جڏھن مان ڊي سي ڪمانڊر نيوي ميمڻ صاحب سان بوٽ ۾ پل ھيٺان گذري رھيا ھئاسين)
ھب ل جي اڏاوت دوران ڪل 6 ماڻھن جو موت ٿيو 4 اوچائيء تان ڪري مري ويا ۽ 2 مٿان لوھي ٽول ڪرڻ ڪري موت ٿيو
(ايوب پل تي 40 مزدور اجل جو شڪار ٿيا ھيا جو کيس مزدور خوني پل سڏيندا ھئا ۽ ڪوئي مزدور ھن پل تي ڪم لاء تيار ڪون ھو ۽ ٽيڪيدار کي مجبورن ڊبل مزدوري ڏيڻ سان مزدور دستياب ٿيندا ھئا)
ھن سڄي ڪم جو انچارج سپرٽينڊنٽ انجنئر فريڊرڪ ايوٽ رابرٽسن ھو سندس ايگزيٽو ايم ايس اين ھيڪوئيٽ اوورسيئر اي ڊي ھيڪوئيٽ ٻئي ي پٽ؟ فرانسيسي ھئا ۽ سن اوورسيئر فيض محمد ھو اڏاوت دوران مختلف وقتن تي ھنن اسٽنٽنٽ انجنئر ھٿ ونڊايو پي ڊنڪن، آر ايگرٽن ۽ جي ايڊم رابرٽسن ھن پل کي ڊزائن ڪرڻ وارو سر اليگزينڊر ميڊو رينڊل سول انجنئر ھو پاڻ 3 اپريل 1828ع پلئموٽ انگلينڊ ۾ پيدا ٿيو جڏھن تہ سندس وفات 23 جنوري 1918ع لنڊن ۾ ٿي ھي 1857ع ھندستان آيو 1870ع لو گيج ٺاھڻ واري گيج جي ڪميشن جو ميمبر ٿيو سندس شادي نيوزلينڊ جي گورنر ڪيپٽن وليم ھوبسن جي ڌيء ايلزا ھوبسن سان 27 جنوري 1853ع ٿي کيس 5 پٽ ۽ 3 ڌيئر ٿيون 1850ع ھي انڊين ريلوي جو مشاورتي انجنئر پڻ ھو ھن لئنسڊائون پل کان علاوه ھي پليون بہ ڊزائن ڪيون
پٽنا اپر سون پل
چناب تي ايلگزينڊريا پل
گنگا تي ھارڊنگ پل
ستلج تي ايمپريس پل
فريڊرڪ ايورٽ رابرٽسن
سپرنٽينڊنٽ انجنئر لئنسڊائون پل 24 فبروري 1847ع انگلينڊ ۾ پيدا ٿيو 188 بنگال اندر ھ سال تعميراتي،روڊ ۽ عمارتن جي محڪمي اندر ڪم ڪيو ان بعد اسٽيٽ ريلوي جي سروي ۾ ملازمت ڪئي 187 بالائي سنڌ ۾ تعميرات ڊويزن جو انچارج انجنئر رھيو 1879ع انچارچ انجنئر نارٿ ويسٽ ريلوي فيري اسٽيمر سکر رھيو جنهن ذريعي روھڙي سکر درميان درياه رستي ٽرين ٻيڙن ۾ پاس ٿيندي ھئي ان بعد لئنسڊائون پل تي ڪم ڪيائين ان کان پوء کيس سنڌ ريلوي جو چيف انجنئر مقرر جيو ويو جنهن ڪوئٽہ طرف کوجڪ ٽنل تي ڪم ڪيو ڪجهہ وقت لاء اسٽيٽ انڊين ريلوي ۾ 1897ع تائين چيف انجنئر طور ڪم ڪيائين سکر پل جي اڏاوت دوران ھن سکر جي سينٽ سيويئر چرچ جوڙائي 1898ع ھن سر ايلگزينڊر ميڊو رينڊل اينڊ سنس ۾ ڪنسلٽنٽ انجنئر ويسٽ منسٽر لنڊن ۾ 14 سال تائين پنهنجي وفات 1912ع تائين ڪم ڪيو ھنن گڏجي انڊيا کي ريلوي لاء سامان انجڻيون جيڪي گلوسٽر، برسٽل ۽ سائوٿ ويلز ۾ تيار ڪندا ھئا ھن ھندستان ۾ ھوگلي ندي جوبلي پل کي پڻ ڊزائن ۽ اسٽيل ورڪ ڪيو 1911ع کيس ميمبر ڪائونسل آف انسٽيٽيوٽ منتخب ڪيو ويو پاڻ انگريزيء سان گڏ عربي ۽ فرانسيسي ٻولي ڄاڻيندو ھو کيس سکر تعنياتي دوران ھڪ پٽ 1881 ع فريڊر ايورٽ جونئر ڄائو پاڻ 16 نومبر 1912ع مختصر علالت بعد 65 ورھن جي عمر ۾ ڪينسنگ انگلينڊ ۾انتقال ڪيو ان وقت پاڻ پنهنجي ننڊي ڌيء وٽ رھائش پزير ھئا
ويسٽ وڊ بيلي ڪمپني
ھن انگلينڊ جي ڪمپنيء لئنسڊائون پل لاء لوه جو سڄو سامان تيار ڪري ڏنو ھيء وڪٽورين انجنئر ۽ شپ بلڊنگ ڪمپني بيسڊ ايٽ لنڊن يارڊ ڪيوبٽ ٽائون لنڊن ڪمپني 1856ع ۾ رابرٽ بيلي ۽ جوزف ويسٽ وڊ قائم ڪئي جيڪي اڳ ڊچ برن ۽ ميسرس ڪمپني نيوي جا جهاز ٽگ ۽ پليون ٺاھيندا ھئا
پل تي خرچ ھن ريت آيو
لوھي گرڊر ٽيئر 43000
پيڙھ بنياد
سکر چينل 160000
روھڙي چينل 276000
گرڊر جو ڪم
سکر 19900
روھڙي 1701000
پلر ٺاھڻ چتر ڪاري
سکر 113000
روھڙي 65000
فرشبندي
سکر 20000
روھڙي 32000
اسٽاف ڪواٽر ورڪشاپ انگلينڊ کان ڪرينون ۽ ٽانڪا لڳائڻ لاء سامان ساڳيا مٿيان ڪم ۽ وسيلا
221000
ٻيڙين جون خدمتون
10000
ٻيا ضروري ڪم
سکر 25000
روھڙي 37000
ڪل ملهہ 3992000
موجده سامان جو تخفيفي ملهہ 170000
صافي رقم 3622000
انگلينڊ جي ڪرنسيء ۾ ڪم جو ڪاٿو ٿيو 21042 پائونڊ
پل جي داخلي راستن کي 90000 روپين جي لاڳت سا ٺھندڙ چئن پٿريلي گهرن وسيلي تحفظ ڏنو ويو
1910ع پل کي وڌيڪ ڪم ڪار ڪري مضبوط بڻايو وي
1914ع موسمي حرارت ڪري ٽرين جي رفتار 8 ڪلوميٽر في ڪلاڪ مقرر ڪئي وئي
1936ع ھيرالڊ ووڊ رابسن ڊپٽي چيف انجنئر ريلوي برجز پل کي تبديل ڪرڻ لاء 2 آرڪ ڊزائن ڪري مغل پور ورڪشاپ ۾ ڊرائنگ ڪيا پر ڪم اڳي ڪون وڌيو
1939ع پل تان 200 ٽن غير ضروري وزن ھٽايو ويو
1924ع ٻي پل جي تعمير جو منصوبو جوڙيو ويو ھو جيڪو وڃي 1961ع شروع ٿيو ۽ ۽ 1962ع ايوب پل جي شڪل ۾ پائي تڪميل تي پهتو
لئنسڊائون پل جي ٻنهي ڪينچن جي وچ تي 200 فٽن جو محراب رکيل آھي جنهن جي ڪينچين سڍن جوڙ ۾ لچڪ رکيل آھي جنهن جوڙن ۾ ريلوي جو عملو گريس وجهندو آھي ۽ اڪثر ڏٺو ويو آھي تہ جڏھھن ھن پل تي عوام يا گاڏين جيرش ٿيندي آھي تی ھي پنهنجي جيڪن جي ڪري لڏندي آھي اگر اھو سسٽم رکيل نہ ھجي تہ پل کي نقصان جو خطرو ٿي سگهي ھا
ھن وقت پل جي حالت ڏسي دل کي تڪليف رسندي آھي نہ صفائي نہ رنگ روغن نہ مرمت نہ رات جو روشني حالت اھا جو سندس پاڻيء جي نيڪال جا رستا اڻ ڄاڻ ڪري بند ۽ مينهن ۾ پل تلاء جو ڏيک ڏيندي آھي ھن وقت سنڌ ۽ وفاق جي جهڳڙي جي ور چڙھيل نتيجي ۾ پل کي ڪنهن ڏينهن وڏو نقصان رسي سگهي ٿو جنهن بعد اسين صرف افسوس ڪندا رھجي وينداسين
Autor Facebook Syed Imdad Hussain Shah
Extenal Link Rohri.net
